O projekcie
Stowarzyszenie „Res Carpathica” utrwaliło, we współpracy ze stroną rumuńską, ważne i znamienne epizody z naszej historii – bitwę pod Rarańczą, która odbyła się w nocy z 15 na 16 lutego 1918 roku (na pograniczu należącej natenczas do Austro-Węgier Bukowiny i przynależnej do Rosji Besarabii) oraz uwięzienie na terenie Marmaroszu legionistów polskich i ich proces w Syhocie Marmaroskim w następstwie tego zdarzenia.
Rok 2018 to setna rocznica tych pamiętnych wydarzeń, które zapisały się na trwale nie tylko na kartach naszej historii, ale też pozostały w żywej pamięci mieszkańców i historyków dawnego Marmaroszu, przede wszystkim w mieście Syhot. Stowarzyszenie „Res Carpathica” nawiązało współpracę z historykami rumuńskimi i władzami administracyjnymi miasta dla przywołania wspomnianych zdarzeń, obudowania ich naukową dysputą historyczną i trwałego upamiętnienia. Dobry klimat do takich działań został stworzony w roku 2014, gdy w pobliskiej wsi Berbești (d. Bardfalu) – tam to jesienią 1914 roku miały miejsce pierwsze walki oddziałów Legionów Polskich z Rosjanami, odbyła się tam wtedy historyczna uroczystość z udziałem strony polskiej przy wzniesionym miejscowym staraniem pomniku poległych wtenczas polskich legionistów.
W dniu 8 czerwcu 2018 roku Stowarzyszenie „Res Carpathica” zorganizowało w Syhocie Marmaroskim, wspólnie ze stroną rumuńską, sesję historyczną oraz dokonało uroczystego odsłonięcia na zewnętrznej ścianie dawnego więzienia w Syhocie kamiennej tablicy z odznaką II Brygady Legionów Polskich oraz tekstem (rumuńskim i polskim) pzywołującym bitwę pod Rarańczą i uwięzienie legionistów. Tablica (wykonanie, transport i montaż) została sfinansowana przez stronę polską – Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Stowarzyszenie „Res Carpathica”.
Projekt prowadził Jan Skłodowski.
Opis uroczystości
(na podstawie artykułu Andrzeja W. Kaczorowskiego dla „Kuriera Galicyjskiego”)
Dwukrotnie zabrzmiał nasz hymn w rumuńskim regionie Maramuresz (Marmarosz). Z inicjatywy Stowarzyszenia „Res Carpathica”, wspartej przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej – w roku stulecia odzyskania przez nas niepodległości – upamiętniono 8 czerwca br. w Syhocie (Sygiecie) Marmaroskim i w Berbești szlak bojowy żołnierzy Legionów Polskich podczas I wojny
Wydarzenia będące genezą i następstwami bitwy pod Rarańczą uczczono odsłonięciem tablicy pamiątkowej na dziedzińcu dawnego więzienia w Syhocie Marmaroskim, w którym w 1918 r. przetrzymywani byli polscy legioniści. Odsłonięcia tablicy, udekorowanej dwiema wstęgami – w barwach Rumunii i Polski – dokonali dr Laurenţiu Batin, historyk z Syhotu – mer gminy Giulești, który był głównym animatorem uroczystości ze strony rumuńskiej, oraz dr Jan Skłodowski, którzy wygłosili okolicznościowe przemówienia. Uroczystości odbyły się w polsko-rumuńskiej asyście wojskowej z udziałem m.in. attaché obrony ambasady RP w Rumunii płk. Jerzego Jankowskiego, zastępcy dowódcy Polskiego Kontyngentu Wojskowego mjr. Dariusza Hadały, ks. kapelana kpt. Adama Tura, delegacji żołnierzy z Krajowej (rum. Craiova) oraz zastępcy dyrektora Instytutu Polskiego w Bukareszcie Wojciecha Mrozowskiego, który odczytał okolicznościowy list od Marcina Wilczka, ambasadora Rzeczypospolitej Polskiej w Rumunii, udzielającego wcześniej patronatu imprezie. Stronę rumuńską reprezentowali przedstawiciele władz miejskich, regionalnych i państwowych oraz muzeum „Memorialul”; patronat medialny nad uroczystościami sprawował „Kurier Galicyjski”. Złożone też zostały okolicznościowe wieńce – od ambasady polskiej w Bukareszcie, Stowarzyszenia „Res Carpathica” i władz rumuńskich. Prezes Stowarzyszenia „Res Carpathica” przekazał na ręce prof. Gheorghe Mihai Bârlea, reprezentujacego „Memorialul”, oryginalną odznakę internowanych legionistów, jako dar-eksponat od tej organizacji do zbiorów muzeum. Okolicznościowe wystąpienia uczestników były tłumaczone na oba języki przez przybyłą z Cluj Ioanę Diaconu-Mureșan. Podniosłą oprawę uroczystości zapełnił występ rumuńskiej orkiestry wojskowej.
W uroczystościach upamiętnienia stulecia bitwy pod Rarańczą i internowania legionistów polskich w Syhocie Marmaroskim wzięła udział liczna grupa historyków i regionalistów kresowych – uczestników wyprawy Stowarzyszenia „Res Carpathica”, m.in. z Warszawy, Gdańska, Krakowa, Przemyśla, Lublina, Łodzi, Radomia oraz z Paryża. Z inicjatywy Zenona Staniszewskiego wykonany został okolicznościowy stempel „Legionowej poczty rocznicowej Rarańcza – Syhot Marmaroski 1918 – 2018” z datą 8 czerwca 2018 r.
Miejscem kolejnego upamiętnienia czynu legionowego stał się wiejski cmentarz w Berbești k. Syhotu, gdzie znajduje się mogiła sześciu żołnierzy polskich poległych tutaj 6 października 1914 r. w potyczce z oddziałem Kozaków. Pamięć o poległych podczas I wojny światowej przetrwała przez lata wśród miejscowej ludności, a w 2013 r. staraniem pochodzącego stąd autora dziejów wsi dr. Laurenţiu Batina został wystawiony okazały drewniany pomnik w formie krzyża – kapliczki w regionalnym stylu marmaroskim; udało się też zidentyfikować trzech spośród pochowanych legionistów. Obok stanął żeliwny słupek z przedwojennej granicy polsko-rumuńskiej.
Delegację polską powitano w Berbești chlebem i solą, a na cmentarzu zgromadzili się tłumnie mieszkańców wsi w strojach regionalnych – dzieci, młodzież i dorośli. Orkiestra odegrała hymny obu krajów, dwaj kapelani z Polski i Rumunii (katolicki i prawosławny) odmówili modlitwę ekumeniczną za spoczywających z dala od ojczyzny żołnierzy polskich; zabrzmiał sygnał wojskowy, złożono wieńce i wiązanki na mogile legionistów, przy której zaciągnęli wartę polscy i rumuńscy żołnierze. Podobnie jak podczas wcześniejszej uroczystości w Syhocie, krótkie przemówienia wygłosili przedstawiciele gospodarzy i gości. Na przybyłych czekał tradycyjny poczęstunek.
Dalsza część uroczystości rocznicowych odbywała się już pod dachem w okazałym domu weselnym w pobliskiej wsi Ferești. Ich pierwszą część stanowiła sesja popularnonaukowa. Prelegenci rumuńscy przedstawili różne aspekty naszych wzajemnych stosunków na przestrzeni dziejów, od osadnictwa wołoskiego w Karpatach począwszy, poprzez wspólnych władców (książę siedmiogrodzki i król Polski Stefan Batory) aż po czasy I wojny światowej. Mieliśmy też w latach międzywojennych wspólną z Rumunią granicę, a podczas II wojny światowej na terenie tego kraju schroniły się władze Rzeczypospolitej. Jak podkreślano, obecny rok jest szczególny zarówno dla Polski, która świętuje stulecie odzyskania niepodległości, jak i dla Rumunii, która obchodzi stulecie zjednoczenia swych ziem. Z kolei dr Jan Skłodowski omówił genezę i następstwa bitwy pod Rarańczą w 1918 r., tj. internowanie i proces legionistów w Syhocie, a dr Dariusz Dyląg w interesującej prezentacji przedstawił nieznane dotąd dokumenty uczestnika wydarzeń sprzed stu lat rtm. Jana Dunin-Brzezińskiego; Krzysztof Jabłonka barwnie naświetlił historyczne tło relacji polsko-rumuńskich. Po konferencji nastąpiła wspólna biesiada, a jej marmaroski klimat podkreślała kapela regionalna, śpiew znanej wykonawczyni Marii Luizy Mih i wspólne tańce. Była to zarazem dobra sposobność do nawiązania bliższych kontaktów, zarówno na płaszczyźnie naukowej, jak i towarzyskiej.
Kalendarium przygotowań
14 maja 2018: Transport i montaż tablicy pamiątkowej na ścianie muzeum Memorialul w Syhocie Marmaroskim
14 listopada 2017: Został uzgodniony i oddany do realizacji projekt tablicy upamiętniającej wydarzenia w Rarańczy i Syhocie.
12 września 2017: Patronat Ambasadora RP
Z wielką radością informujemy, że Pan Ambasador RP w Bukareszcie Marcin Wilczek objął swoim patronatem obchody 100-lecia wydarzeń pod Rarańczą w Syhocie Marmaroskim.
15 czerwca 2017: Wyjazd roboczy do Syhotu Marmaroskiego
W dniach 10-15 czerwca Prezes RC’ Jan Skłodowski spotkał się w Syhocie z dyrekcją Muzeum Ofiar Komunizmu i Ruchu Oporu oraz z merem miasta Syhot. Omówiono postać tablicy pamiątkowej oraz możliwości jej usytuowania. Uzgodniono termin uroczystości na czerwiec 2018 roku.
luty 2017: Dofinansowanie z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego
Otrzymaliśmy dofinansowanie z MKiDN w ramach programu „Miejsca Pamięci Narodowej za Granicą”; dofinansowanie obejmuje częściowe koszty przygotowania tablicy pamiątkowej oraz organizacji obchodów w Rumunii w 2018 roku.
Historia wydarzeń pod Rarańczą
Oddziały polskie pod dowództwem Józefa Hallera, wchodzące w skład Polskiego Korpusu Posiłkowego (dawna II Brygada Legionów Polskich), na znak protestu wobec niegodziwych dla Polaków postanowień traktatu brzeskiego (z 9 lutego 1918 roku) uznanego jako przejaw zdrady dotychczasowych sojuszników, wypowiedziały posłuszeństwo dowództwu austro-węgierskiemu, zdecydowały się przebić przez linię frontu i przejść na tereny rosyjskie dla połączenia się z przebywającymi tam oddziałami II Korpusu Polskiego. Zamiar przerwania frontu nie powiódł się w całości, zaledwie część dawnych legionowych oddziałów przeszła wraz z Józefem Hallerem na stronę rosyjską. Pozostała, liczniejsza, została zatrzymana, a następnie skierowana do obozów odosobnienia, gdzie faktycznie została uwięziona z wszelkimi konsekwencjami wynikłymi z podlegania sądowi wojennemu, a więc także i karze śmierci. Obozy te znajdowały się w takich miejscowościach dawnego komitatu marmaroskiego jak Syhot Marmaroski, Szaldobosz, Szeklencze, Taraczkoz, Huszt, Dulfalva, Talaborfalva, Bustyahaza (część z nich znajduje się dziś na terytorium Ukrainy), a wśród internowanych oficerów był płk Zygmunt Zieliński oraz legionowy kapelan – ks. Józef Panaś. Miejscem-symbolem tego czasu stało się miasto Syhot Marmaroski – w tamtejszym więzieniu przebywali polscy żołnierze, tam też odbywał się ich proces (szczęśliwie nie doprowadził on, z powodu rychłego upadku monarchii austro-węgierskiej i zakończenia 1 wojny światowej, do represji karnych. W następstwie 1 wojny Syhot Marmaroski znalazł się w granicach Rumunii, niemniej budynek tego więzienia nadal służył swym pierwotnym celom, zaś po 2 wojnie światowej byli w nim poddawani surowym represjom rumuńscy patrioci. Dziś zachowany w niezmienionym stanie i znajdujący się w centrum miasta obiekt stał się Muzeum Pamięci Ofiar Komunizmu i Ruchu Oporu.
Na poniższym zdjęciu budynek dawnego więzienia w Syhocie Marmaroskim (rum. Sighetu Marmației)
Multimedia
Fotorelacja z wydarzenia (post z Facebooka)
Bitwa pod Rarańczą – geneza i następstwa (broszura historyczna, format PDF)
Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej.