Potęga Karpat – Wołosi

Data premiery: 31 marca 2023 r.
Film powstał jako pokłosie Wołoskiego Panelu Dyskusyjnego – MITY I RZECZYWISTOŚĆ, który się odbył 17 grudnia 2022 r. w Muzeum Tatrzańskim w Zakopanem. Rocznik Ludzi Karpat „Res Carpathica” był partnerem medialnym tego projektu. Udział w nim wzięli wybitni badacze tego zagadnienia: prof. dr hab. Ilona Czamańska, prof. dr hab. Grzegorz Jawor, dr hab. Stanisława Trebunia-Staszel (prof. UJ), dr Anna Oczko, dr Justyna Cząstka-Kłapyta, dr Piotr Kłapyta, Anna Mikołajczyk-Szarek, Józef Michałek.
Od XII w. wołoscy pasterze zamieszkujący tereny na południe od Dunaju przemieszczali się na północ i zachód, osiedlając się się na terenach obecnej Ukrainy, Polski, Węgier, Słowacji, a nawet Czech. Im dalej na zachód, tym słabszy stawał się element wołoski, zaś coraz większą część ludnościowego substratu kolonizacji tworzyli Rusini, a nawet pasterze polscy bądź słowaccy. Pasterze wykorzystywali gospodarczo tereny górskie, a nawet wysokogórskie, dotychczas w ogóle niezasiedlone albo nawet opuszczone przez poprzednich osadników – tam, gdzie kolonizacja typowo rolnicza okazała się bezskuteczna. Wypasali (przynajmniej początkowo) swe „bydło wołoskie” (owce, kozy) głównie po lasach, które wówczas nie były w jakikolwiek inny sposób wykorzystywane gospodarczo. Ponieważ prowadziło to do generowania przez nie dochodów, kolonizację wołoską popierali królowie Węgier i Polski oraz lokalni właściciele ziemscy. Kolonizacja wołoska często polegała nie na zakładaniu osad na tzw. surowym korzeniu, lecz na przenoszeniu istniejących już (podupadających gospodarczo) miejscowości na prawo wołoskie. Kolonizacja wołoska pozostawiła po sobie kilka trwałych śladów. Przede wszystkim ukształtował się wspólny dla całych Karpat Zachodnich etnos góralski. Innym trwałym następstwem kolonizacji wołoskiej było powstanie terenu osadnictwa rusińskiego w postaci klina biegnącego na zachód wzdłuż głównego grzbietu Karpat aż do Pienin i Tatr, który aż do XX w. oddzielał tereny zamieszkane przez Polaków i Słowaków. Kolonizacja wołoska wywarła znaczący wpływ na ukształtowanie się grupy etnicznej Łemków. Wyryła też swoje piętno na stosunkach gospodarczych i na sieci osadniczej Karpat Zachodnich. Świadectwem obecności Wołochów w Karpatach jest m.in. obecność nazw geograficznych pochodzenia wołoskiego [za: materiały Wołoskiego Panelu Dyskusyjnego; więcej w 2. tomie Rocznika Ludzi Karpat „Res Carpathica”].